In de helft tot driekwart van de gevallen van seksueel grensoverschrijdend gedrag grijpen omstanders niet in. Het zogenaamde bystander-effect. Getuigen kijken in dat geval toe, maar niemand doet iets. Niettemin kan een tussenkomst een groot verschil maken voor slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag.
Waarom inzetten op omstanders?
Een bevraging onder jongvolwassenen leert ons dat de meesten wel willen ingrijpen, maar dat veel mensen niet weten hoe. Nochtans kan het een groot verschil maken als er wel actie wordt ondernomen door andere aanwezigen. De persoon die het meemaakt voelt zich veiliger en gesterkt én het zorgt er vaak effectief voor dat een situatie niet escaleert of zelfs helemaal stopt. We focussen ons hierbij op gedrag dat omstanders zelf waarnemen en actief op kunnen inspelen, niet op onrechtstreekse omstanders die het verhaal te horen krijgen. Ook zij kunnen een belangrijke rol spelen maar dit vergt een andere aanpak.
Tussenkomen maakt een verschil voor het slachtoffer maar daarnaast zet het maatschappelijk ook de toon. Grensoverschrijdend gedrag is niet oké en als je het toch doet zal je er niet zomaar mee wegkomen. Omgekeerd geeft niet reageren de boodschap dat het gedrag getolereerd wordt en dus eigenlijk oké is. Dit geldt ook binnen een organisatie. Zwijgen is uiteraard niet automatisch toestemmen, maar als je als omstander niet reageert geef je wel een soort van vrijgeleide aan de persoon die het gedrag stelt.
Naast het gegeven dat omstanders echt een groot verschil kunnen maken op individueel en maatschappelijk niveau is het ook een zeer positieve insteek van preventie. Iedereen kan iets doen, jij en ik kunnen het verschil maken. We mogen niet van slachtoffers verwachten dat zij grensoverschrijdend gedrag tegengaan (dan belanden we al snel in victim blaming) en mensen rechtstreeks aanspreken op eigen gedrag is zeker nuttig maar niet iedereen herkent zichzelf in de rol van (potentiële) pleger.
Ingrijpen, hoe dan?
Mensen doorlopen verschillende stappen voor ze effectief tot actie (kunnen) overgaan. Deze stappen moeten doorlopen worden bij de verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en de tips voor hoe je kan tussenkomen zullen ook in veel gevallen toepasbaar zijn. Maar hoe de invulling van de voorgaande stappen eruit ziet zal deels verschillen per vorm. Zo zullen mythes die ervoor zorgen dat je grensoverschrijdend gedrag niet herkent anders zijn bij racisme dan bij seksueel grensoverschrijdend gedrag. We maken hier de invulling voor seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Waarnemen
Je moet het gedrag gezien en gehoord hebben. Als je naar muziek aan het luisteren bent of net op iets anders aan het focussen bent zal je niet doorhebben als er rond jou iets (grensoverschrijdend) gebeurt en zal je uiteraard niet ingrijpen.
Herkennen
We zien dat mensen zich al meer bewust zijn van het concept seksueel grensoverschrijdend gedrag. In de media waren er ook al wat specifieke zaken die de bewustwording hebben vergroot. Denk maar aan Weinstein en de #metoo beweging maar ook dichter bij huis met de zaak Bart De Pauw en de Voice of Holland. Er werd de voorbije jaren al heel wat gesproken over grenzen en dat maakt dat we ook sneller situaties die mislopen, zullen herkennen. Wanneer we zelf al gelijkaardig gedrag hebben meegemaakt of we kennen iemand die dichtbij ons staat, wordt het nog makkelijker om een gelijkaardige situatie op te merken. Wanneer de situatie past in de stereotype opvatting van wat grensoverschrijdend is, maakt dit ook dat het sneller herkend wordt. Bv een jonge vrouwelijke stagiaire die een expliciet seksueel verzoek krijgt van haar oudere mannelijke baas. Die stereotypen zijn echter ook een valkuil. Wanneer een situatie hier niet aan voldoet, zullen we ze minder snel inschatten als grensoverschrijdend. Zo kunnen mannen ook slachtoffer worden en vrouwen dader zijn, gebeurt seksueel grensoverschrijdend gedrag vaak subtiel en bouwt zo verder op, … Daarnaast speelt de (bedrijfs)cultuur hier ook een rol. Wanneer seksuele opmerkingen erbij lijken te horen en niemand anders ingrijpt, ook oversten niet, lijkt het gedrag in die situatie oké en kan een omstander twijfelen over de eigen inschatting ook al gaat het gedrag wel degelijk over de grens.
Verantwoordelijkheid nemen
Enkel het gedrag herkennen als grensoverschrijdend is niet voldoende. Er zijn zaken die maken dat we zelfs dan niet snel zullen ingrijpen. Wanneer er andere getuigen zijn, gaan we er vaak vanuit dat iemand anders wel zal handelen of hier beter voor is geplaatst (het zogenaamde bystander-effect). Iets dat een rol speelt specifiek voor seksueel grensoverschrijdend gedrag is ‘victim blaming’. Bij victim blaming zien we wel dat het gedrag op zich niet oké is maar leggen we de verantwoordelijkheid bij het slachtoffer ‘bij een eerder compliment vond ze het wel oké, dan moet ze nu niet zagen’ ‘die poept zich een weg naar de top, dat ziet ge zo’. We leggen de verantwoordelijkheid bij de persoon die het gedrag meemaakt ipv van diegene die het gedrag stelt. We zullen sneller reageren als we onszelf herkennen in het slachtoffer; iemand van dezelfde leeftijd, dezelfde functie of zelfs etnische achtergrond. We zullen dus minder snel reageren als het om iemand gaat die een andere etnische achtergrond heeft of om andere redenen niet op ons lijkt. We zullen sneller opkomen voor iemand die bij de ‘ingroup’ hoort en minder snel voor iemand die minder populair is of bij jouw team of vriendengroep hoort. Om diezelfde reden zullen we wel sneller ingrijpen als de pleger zich behoort tot de ‘outgroup’ of past binnen de stereotype opvattingen van een dader.
Reageren
Je hebt grensoverschrijdend gedrag gezien, je herkent het, je wilt je verantwoordelijkheid nemen. Dan kom je bij de laatste stap: reageren. Ook daar zijn bepaalde drempels.
Uiteraard speelt macht een belangrijke rol op de werkvloer en alles wat zich hierrond bevindt. Het spreekt voor zich dat het moeilijker is om in te gaan tegen gedrag van je baas of iemand anders met veel macht in een organisatie of sector dan wanneer het gaat om je gelijke.
Daarnaast moet je ook weten hoe te reageren en jezelf hiertoe in staat zien. Je moet dus een afweging maken van welke aanpak in een bepaalde situatie het beste is rekening houdende met je eigen veiligheid (jobzekerheid) en positie in de groep. We zien dat mensen vaak ook bang zijn om de sfeer te verpesten of om de zaken onnodig op te blazen. Ook daar houd je dus rekening mee wanneer je kiest of en hoe te reageren. Opnieuw is het zo dat wanneer er een sfeer heerst waarin grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar is, en tussenkomen wordt gezien als iets positief, mensen sneller zullen ingrijpen.
Er zijn 5 manieren waarop getuigen kunnen ingrijpen. Welke je kiest is afhankelijk van de situatie, je eigen positie en je relatie tot de betrokkenen. Daarnaast is er je eigen persoonlijkheid die een rol speelt. Ben je meer iemand die rechtsreeks confronteert of vermijd je liefst de confrontatie? Soms overlappen de manieren of kan je ze combineren, soms is er een heel duidelijke aanpak. Je kan altijd iets doen. Het maakt écht een groot verschil voor mensen die het grensoverschrijdend gedrag meemaken.
Vijf manieren om te reageren, de vijf A's
1. Anderen betrekken
Je kan zelf andere omstaanders betrekken door hen te laten meewerken en hen een taak of verantwoordelijkheid te geven. Zo hoef je je niet alleen in de situatie te begeven. Dit is een goede optie als je je onvoldoende veilig of zeker voelt.
2. Aanspreken
Je kan zelf de betrokken personen aanspreken. Je kan de persoon die het grensoverschrijdende gedrag ondergaat, vragen of alles oké is en of je kan helpen met iets.
3. Afleiding
Meer indirect kan je zorgen voor afleiding. Dit kan helpen zowel om de situatie van dichtbij te analyseren en in te schatten (wat is hier precies aan de hand?) als om het gedrag te doen stoppen en verdere escalatie te voorkomen.
4. Afzonderen
Je kan ook één van de betrokkenen proberen weg te halen uit de situatie. Tracht vooral om de persoon die het ongewenste gedrag meemaakt uit de situatie te halen.
5. Aanwezig blijven en steun bieden
Ten slotte kan je aanwezig blijven en de situatie in het oog houden. Jouw aanwezigheid op zich geeft al een veiliger gevoel voor het slachtoffer en zo kan je mogelijk toch ingrijpen wanneer de situatie escaleert.
Meer weten over de vijf A's?
